Het Verwey-Jonker Instituut heeft – in opdracht van de Anne Frank Stichting – een onderzoek uitgevoerd naar het ‘Democratisch bewustzijn in Nederland’. We hebben een instrument ontwikkeld dat kan vaststellen in welke mate en onder welke voorwaarden Nederlanders ontvankelijk zijn voor illiberaal en antidemocratisch gedachtegoed. Belangrijkste conclusie uit het rapport? Onze bevindingen laten zien dat onder Nederlanders weliswaar veel draagvlak is voor de parlementaire democratie, maar ook dat een aanzienlijk aantal Nederlanders vindt dat voor de aanpak van urgente problemen de democratie soms opzijgeschoven mag worden.
Januari 2021 begon met de bestorming van het Capitool in de VS en eindigde met gewelddadige protesten die zich richtten tegen het instellen van een avondklok in Nederland. ‘De actualiteit illustreert goed waarom het onderzoek geïnitieerd is’, zegt Willem Wagenaar, onderzoeker bij de Anne Frank Stichting. Los van de timing van publicatie, ontstond de aanleiding voor het onderzoek vóór de coronacrisis.
Al enkele jaren leek er meer onvrede te zijn in de Nederlandse samenleving rondom verschillende onderwerpen
Wagenaar legt uit: ‘Al enkele jaren leek er meer onvrede te zijn in de Nederlandse samenleving rondom verschillende onderwerpen. Zo was er onrust over de opvang van vluchtelingen, hadden we de boerenprotesten en intensiveerde de Zwarte Piet discussie. In een vrij korte, turbulente periode vonden er maatschappelijke ontwikkelingen plaats die allemaal een relatie hadden met vraagstukken rondom de democratische rechtstaat en grondrechten van minderheden’. Volgens Wagenaar leek er daarbij sprake van een afnemende waardering voor het belang van de democratische rechtstaat en onderliggende waarden. ‘Was dit een ontwikkeling die werkelijk plaatsvond, of was het een selectieve aanname? Dat wilden wij laten onderzoeken’.
Over het onderzoek naar bewustzijn democratie
Bestaande (survey)onderzoeken gaven tot dusver onvoldoende inzicht in de ontvankelijkheid van Nederlanders voor ‘illiberaal’ en antidemocratisch gedachtegoed. Opvattingen van burgers over de democratie en rechtsstaat evenals over identiteit en ‘andere groepen’ zijn namelijk gelaagd; er ligt veelal een complex geheel van ideeën, beelden en ervaringen aan ten grondslag.
Bestaande (survey)onderzoeken gaven tot dusver onvoldoende inzicht in de ontvankelijkheid van Nederlanders voor ‘illiberaal’ en antidemocratisch gedachtegoed
Het instrument, dat is ontwikkeld, kan antidemocratische opvattingen monitoren door de narratieven te onderzoeken waar deze opvattingen onderdeel van zijn. Er zijn soortgelijke onderzoeken uitgevoerd, bijvoorbeeld op Europees niveau, maar zoals projectleider Ron van Wonderen zegt: ‘Die waren van zo’n hoog abstractieniveau, dat je niet de diepte of context kreeg die we nu wel hebben verzameld’.
Het instrument is getoetst onder 1500 burgers, een representatieve afspiegeling van de Nederlandse samenleving.
Uitkomsten onderzoek bewustzijn democratie
Uit het onderzoek blijkt dat de meeste burgers het eens zijn over de grondbeginselen van de parlementaire democratie en rechtsstaat. Zoals dat regeringspartijen bij verkiezingen worden afgestraft als ze hun beloftes niet nakomen, dat oppositiepartijen en media vrij zijn om de regering te bekritiseren en dat er onafhankelijke rechters moeten zijn. Met andere woorden: de democratische gezindheid is groot. Tegelijkertijd blijkt uit het onderzoek ook dat er – in veel verschillende lagen van de bevolking- opvattingen heersen die niet overeenkomen met de grondbeginselen van de parlementaire democratie. Een aanzienlijk aantal Nederlanders – waarvan de overgrote meerderheid de beginselen van de parlementaire democratie zegt te onderschrijven- kiest voor ‘niet-democratische opties’ om grote problemen in de Nederlandse samenleving aan te pakken. Zo zegt bijna de helft van de Nederlanders dat ‘regeringen moeten doen wat de meeste Nederlanders willen, ook al zijn er wetten die dat niet toestaan’. En één op de drie Nederlanders vindt dat een regering het meepraten en meebeslissen van oppositiepartijen mag inperken om grote problemen in het land sneller en daadkrachtiger aan te kunnen pakken.
Nederlanders hebben er weinig vertrouwen in dat regering en parlement in staat zijn om grote en urgente problemen in onze samenleving effectief aan te pakken
Voor concrete thema’s waarover Nederlanders zich veel zorgen maken (zoals migratie en klimaatverandering) zijn deze percentages nog hoger. Waarom? Uit het onderzoek blijkt dat twee aspecten van belang zijn. Nederlanders hebben er weinig vertrouwen in dat regering en parlement in staat zijn om grote en urgente problemen in onze samenleving effectief aan te pakken. Ook storen zij zich aan de traagheid van besluitvorming in Nederland en het gebrek aan daadkracht die daar soms uit volgt.
‘Er ontstaat het idee dat in sommige gevallen illiberaal of autoritair leiderschap best handig kan zijn’, zegt van Wonderen. Veel mensen lijken bereid om de parlementaire democratie, of onderdelen daarvan, tijdelijk terzijde te schuiven voor grote vraagstukken die zij belangrijk vinden. Dat is nu juist de crux. Wagenaar: ‘Of een probleem nu groot of klein is. Hoe gaan wij burgers, van dit land uitleggen dat de democratische rechtsstaat en steunpilaren cruciaal zijn voor elke politieke besluitvorming? Democratie en rechtsstaat staan immers aan de basis van een vreedzame en gelijkwaardige samenleving.’
Breed gedragen
Uit het onderzoek blijkt dat Nederlanders die ontvankelijk zijn voor de aantrekkingskracht van autocratische of illiberale bestuursvormen, niet te vangen zijn onder één noemer. Zij zijn te vinden bij linkse en rechte partijen, ouderen en jongeren, mannen en vrouwen, laag- en hoogopgeleiden, stedelingen en dorpelingen. Het is dan ook belangrijk om in de aanpak van ondemocratisch gedachtegoed niet te focussen op bepaalde groepen maar op de samenleving in zijn geheel.
Enkele aanbevelingen uit het onderzoek bewustzijn democratie
- Vergroot het besef in de samenleving van het belang van de democratie en de rechtsstaat. Deze dienen onaantastbaar te blijven.
- Bevorder het bewustzijn dat draagvlak in de samenleving voor besluiten belangrijk is en dat het realiseren hiervan tijd kost.
- De ambiguïteit en meerstemmigheid binnen personen biedt de mogelijkheid om in gesprek te gaan, tenzij verharding in standpunten al heeft plaatsgevonden.
- Voer de discussie over democratie in den brede en beperk je dus niet tot bepaalde groepen.
Vervolg onderzoek bewustzijn democratie
De Anne Frank Stichting gaat op basis van dit onderzoek kijken naar de educatieve doelstelling en activiteiten van de organisatie. Wagenaar: ‘Uit dit onderzoek blijkt dat democratie en rechtsstaat niet van alle Nederlandse burgers de waardering krijgen die nodig is. De Anne Frank Stichting zal, met deze nieuwe inzichten, educatieve programma’s gaan maken en aanpassen om het cruciale belang van democratie en rechtsstaat voor de Nederlandse samenleving beter in de samenleving te laten hechten’.
Benieuwd naar het hele onderzoek? Klik op deze link.